Jak powstały Pieniny? 
 

Budowa Pienin jest skomplikowanym wynikiem osadzania się skał na dnie mórz, a także ruchów górotwórczych. Trwało to kilka geologicznych epok - pierwsze skały pochodzą z triasu. Na okres górnej kredy przypadło sfałdowanie i wydźwignięcie pasma, które jednak z czasem ponownie znalazło się pod wodą.W początkach trzeciorzędziu nastąpiła druga fala ruchów tektonicznych, a na przełomie neogenu i paleogenu - trzecia, która zgniotła Pieniński Pas Skałkowy pomiędzy blokami tarzańskimi i magurskimi.

W wyniku tych procesów twardsze wapienie jurajskie i górnokredowe tkwią w bardziej miękkich skałach osadowych takich jak łupki czy margle z okresu jury, kredy jak i paleogenu. Miliony lat erozji i wietrzenia stworzyły unikatowy krajobraz Pienin ze strzelistymi turniami z odpornych skał jurajskich wciśniętych w doliny i żleby powstałe w bardziej podatnych na niszczenie materiale skalnym.

 

Pieniński Pas Skałkowy
 

Pieniny są częścią Pienińskiego Pasa Skałkowego, czyli geologicznej struktury rozciągniętej na długości ok 600 kilometrów. Stanowi on łuk, którego początków należy szukać już na austriacko-słowackim pograniczu, a końca na terenie ukraińskiego Zakarpacia. Co ciekawe pas ten wynurza się ponad powierzchnię ziemi jedynie na długości ok. 100 kilometrów, a Pieniny stanowią jego najwyższą część.
 

Należące do Pienińskiego Pasa Skałkowego skalice zobaczymy już w rejonie Szaflar. Na terenie Podhala, czyli na wschód od Białki leżą Cisowa Skałka ( 685 m n.p.m) i Grzebieniowa Skałka, a tuż nad Przełomem Białki - Obłazowa (670 m n.p.m.). Nad spiskim brzegiem tej rzeki znajduje się licząca 683 m. n.p.m. Kramnica. Za Pieninami skały są widoczne jeszcze za Starą Lubowlą (słow. Stará Ľubovňa) na Słowacji, ale już za miejscowością Sabinov ta struktura geologiczna ponownie zanurza się pod młodsze geologicznie osady. 
 

Pieniński Pas Skałkowy oddziela zbudowane z naprzemiennie ułożonych skał osadowych (czyli fliszu) Karpaty Zewnętrzne, do których należą Beskidy, od Karpat Wewnętrznych,  które stanowią m.in. Tatry. Tworzy wyraźną granicę, która jest świetnie widoczna gdy spojrzymy na krajobraz stojąc chociażby na jednym z beskidzkich szczytów, na przykład na Lubaniu (1211 m. n.p.m.) w Gorcach.

 

Jak dzielimy Pieniny
 

Pieniny dzielimy na trzy wyraźne części:
 

I.Pieniny Spiskie - określane także Hombarkami. Leżą najbardziej za zachód, najwyższym ich wierzchołkiem jest Żar (884 m. n.p.m.), szczyt w dużej mierze zalesiony z niewielką platformą widokową. Jest to najmniej popularna turystycznie część tych gór.

II.Pieniny Właściwe - ciągną się od niedzickiego przełomu Dunajca po Szczawnicę. Najpopularniejsze i jednocześnie najbardziej cenne przyrodniczo. Mają one swój wewnętrzny podział na kolejne trzy części:
a.Pieniny Czorsztyńskie - od Przełęczy Snozka po Przełęcz Szopka (Chwała Bogu), z najwyższą i niedostępną szlakiem turystycznym Nową Górą (902 m. n.p.m.).
b.Masyw Trzech Koron - między wspomnianą Przełęczą Szopka, a Bajków Groniem (716 m. n.p.m.), z liczącą 982 m n.p.m. najwyższą Okrąglicą, na której znajduje się platforma widokowa.
c.Pieninki - ostatnia część Pienin Właściwych, z najwyższym w nich Czerteżem (774 m. n.p.m.) i najpopularniejszą Sokolicą (747 m. n.p.m.). Granicę Pieninek stanowi Przełom Dunajca.

III.Pieniny Małe - najbardziej wysunięta na wschód część Pienin. Wcale takie małe nie są - to tutaj znajduje się najwyższy wierzchołek całego pasma Wysoka (1050 m. n.p.m.). Małe Pieniny biegną od Przełomu Dunajca po Przełęcz Rozdziela (803 m. n.p.m.).

 

Pieniny - atrakcje i szlaki
 

Pieniny nie są ani szczególnie wysokie, ani rozległe, jednak zapewniają spektakularne wrażenia widokowe, dysponują też przyzwoitą siecią szlaków turystycznych. 
 

Najważniejszy szlak Pienin to przebiegający przez Pieniny Właściwe i Pieniny Małe szlak niebieski, będący częścią długodystansowej trasy Tarnów - Wielki Rogacz. Wchodzi w Pieniny na Przełęczy Snozka, następnie biegnie przez Czorsztyn i widokową Halę Majerz, na której odbywa się kulturowy wypas owiec. Z tego miejsca możemy podziwiać pasmu Lubania na północy oraz Jezioro Czorsztyńskie i Tatry na Południu.
 

Warto odwiedzić znajdujący się przy szlaku Pawilon Edukacyjny Pienińskiego Parku Narodowego, a także zboczyć w stronę ruin zamku w Czorsztynie z przełomu XIII i XIV wieku. Zamek należał początkowo do klarysek z Nowego Sączu, został następnie rozbudowany przez Kazimierza Wielkiego, a jego celem było strzeżenie granicy Królestwa Polskiego z Węgrami. Za Halą Majerz niebieski szlak przecina jezdnię na Przełęczy Osice (668 m. n.p.m.) i już głównie lasem m.in. zboczami Macelaka (856 m. n.p.m.) doprowadza na Przełęcz Szopka (779 m. n.p.m.) zwaną "Chwała Bogu". Podobno takimi słowami witali ją po trudach wędrówki podróżujący na trasie Krościenko nad Dunajcem - Sromowce Niżne (dziś biegnie tędy szlak żółty, na trasie z przełęczy do Sromowiec poprzez malowniczy Wąwóz Szopczański).

 

Szlaki na Trzy Korony
 

Trzymając się nadal niebieskiego szlaku z Przełęczy Szopka, w ciągu ok. 40 minut dotrzemy na Trzy Korony. Wejście na taras widokowy na Okrąglicy jest płatne w kasie przy wejściu. W sezonie potrafią utworzyć się tutaj kolejki, warto jednak "wystać swoje" i wejść na wierzchołek. Czeka tam na nas wyśmienita panorama na cztery strony świata - ujrzymy Tatry, Pieniny w pełnej krasie i pasma beskidzkie, a w dole zobaczymy meandrujący między skalicami Dunajec, po którym płyną flisackie tratwy z turystami.
 

Z Trzech Koron szlak prowadzi na Zamkową Górę (799 m n.p.m.), tutaj napotkamy kolejne ruiny zamku. Legenda wiąże go z postacią św. Kingi, która wraz z siostrami z zakonu klarysek miała skryć się w nim podczas III najazdu Tatarów na ziemie polskie. W grocie na terenie ruin znajduje się wizerunek świętej. Sama warownia była jedną z najstarszych murowanych zamków na ziemiach polskich.
 

Na Trzy Korony dotrzemy również z Krościenka nad Dunajcem w nieco ponad dwie godziny wędrując żółtym szlakiem na Przełęcz Szopka i dalej po znakach niebieskich lub też do Polany Wyrobek, skąd wybierzemy się najpierw do Zamku Pienińskiego. Wędrówka ze Sromowiec Niżnich obok Schroniska PTTK "Trzy Korony" i następnie przez Wąwóz Szopczański zajmie ok. dwóch godzin. Trasę może mieć formę pętli jeśli w drodze powrotnej wybierzemy szlak zielony - całość zamknie się wtedy w nieco ponad trzech godzinach.

 

Sokola Perć i słynna sosna reliktowa na Sokolicy
 

Szlak niebieski poprowadzi nas następnie przez Sokolą Perć - trasę zawierającą eksponowane fragmenty, zaprojektowaną w 1926 r. przez księdza Walentego Gadowskiego, twórcę tatrzańskiej Orlej Perci i gorczańskiego Szlaku Dziesięciu Polan. Poprzez Czerteż (774 m. n.p.m.) i dwa metry od niego niższy Czertezik dotrzemy na Sokolicę (747 m. n.p.m.). To drugi najpopularniejszy wierzchołek całych Pienin, słynący ze wspaniałych panoram z tarasu widokowego na Przełom Dunajca, Tatry i Magurę Spiską. Pod szczytem Sokolicy rośnie słynna sosna reliktowa, drzewo liczące ponad pół wieku, bardzo często fotografowane i będące jednym z głównych symboli Pienin. Nie przeszkodziło w tym jej poważne uszkodzenie przez śmigłowiec podczas akcji ratowniczej w 2018 roku. 
 

Na Sokolicę możemy także iść z Krościenka nad Dunajcem po zielonych znakach, a następnie przez krótki fragment niebieskim szlakiem. Kolejna opcja to podejście ze Szczawnicy szlakiem czerwonym, a następnie niebieskim przeprawiając się tratwą przez Dunajec (prom czynny od 15 kwietnia do końca października).
 

Uroki Małych Pienin
 

Dobrą alternatywą dla zatłoczonych szlaków Pienin Właściwych są trasy w Małych Pieninach. Mimo, że nie brakuje w nich wychodni skalnych, ich grzbiet jest łagodniejszy i przypomina Bieszczady czy też Beskidy Zachodnie. Od przełomu Dunajca aż po Przełęcz Rozdziela (803 m n.p.m). przebiega przez nie niebieski szlak Tarnów - Wielki Rogacz, jednak omija on Wysoką (słow. Vysoké Skalky, 1050 m. n.p.m.). Na najwyższy szczyt całych Pienin została jednak wyznakowana jednokierunkowa ścieżka. Podejście jest strome i prowadzi m.in. po metalowych schodach. Warto jednak wyjść na wierzchołek. To kolejny wyśmienity punkt widokowy, a ponadto zdobędziemy punkt do Korony Gór Polski (na szczycie znajduje się pieczątka). 
 

Warto wybrać się także na Wysoki Wierch (898 m n.p.m.), szczególnie by podziwiać zachód słońca - to raj dla fotografa. 
 

W tej części Pienin dużą popularnością cieszy się zbudowany głównie z wapieni Wąwóz Homole. Jest to niezwykle malownicze miejsce, do tego łatwo dostępne, choć trzeba w nim uważać po deszczu. Zielony szlak biegnie z miejscowości Jaworki. Wędrówka zajmie nam niecałe pół godziny, a jeśli mamy dość sił, to warto połączyć ją z wyjściem na Wysoką (z Jaworek do szczytu pokonamy ok 500 metrów przewyższenia, czas wędrówki na szczyt to niecałe dwie godziny). 
 

Z Jaworek polecam przejść się przez tereny dawnej rusińskiej wsi Biała Woda. Przestała ona istnieć po II wojnie światowej w wyniku akcji "Wisła", w ramach której przesiedlono całą ludność, a zabudowania spalono. Biala Woda wraz z miejscowościami Czarna Woda, Jaworki i Szlachtowa tworzyły tzw. Ruś Szlachtowską. Zamieszkująca ją ludność ze względu na odizolowanie od Łemków była od nich nieco odmienna etnograficznie. W latach 60. utworzono rezerwat "Biała Woda" obejmujący wapienne skalice, z których szczególne wrażenie robi Smolegowa Skała. Na terenie dawnych pól uprawnych jest prowadzony wypas kulturowy.

 

Pieniny Spiskie i Diament Pienin
 

Przez najmniej znaną część pasma, czyli Pieniny Spiskie możemy wędrować spod Zamku Dunajec znajdującego się w miejscowości Niedzica-Zamek. Średniowieczna, górska warownia została zbudowana przez Węgrów by strzec granicy polsko-węgierskiej, dopiero w XX wieku teren ten znalazł się trwale w granicach państwa polskiego. 
 

Szlak czerwony biegnie przez Cisówkę (777 m. n.p.m.) i Żar (883 m. n.p.m.) do Dursztyna, skąd za znakami zielonymi dotrzemy do mostu nad Białką osiągając zachodnią granicę Pienin (przejście w ten sposób całych Pienin Spiskich zajmie ok. pięć godzin). Krótsze szlaki na Żar prowadzą z miejscowości Łapsze Niżne (żółty) i Frydman (zielony) - na wierzchołek dotrzemy po mniej więcej dwóch godzinach wędrówki.
 

Pieniny Spiskie gwarantujące spokojną wędrówkę z niewielką ilością spotykanych turystów, a nawet z zupełnym ich brakiem, są pod tym względem przeciwieństwem Pienin Właściwych.
 

Wspomnę jeszcze o inicjatywie Oddziału Pienińskiego PTTK w Szczawnicy - odznace "Diament Pienin", którą zdobędziemy przechodząc całe Peniny jednego dnia. Trasa prowadzi z Przełęczy Rozdziela w Pieninach Małych do Czorsztyna, skąd po przeprawie wodnej do Niedzicy należy kontynuować wędrówkę przez Pieniny Spiskie aż do mostu nad Białką. Nie jest to zadanie łatwe, musimy przejść 52 kilometry, a całość zajmie ok 15 godzin, niewątpliwie jednak przyniesie sporo satysfakcji i niezapomnianą górską przygodę.

 

Spływ Dunajcem
 

Dużą atrakcją Pienin jest spływ Dunajcem tradycyjnymi łodziami flisackimi, który ma wielowiekową tradycję. Rozpoczyna się w przystani Kąty w Sromowcach Wyżnich lub w Sromowcach Niżnich. Kończy się w Szczawnicy (ok. 18 km) lub Krościenku nad Dunajcem (ok 23 km). Do kiedy spływ Dunajcem jest dostępny? Możemy z niego skorzystać od 1 kwietnia do 31 października z wyjątkiem pierwszego dnia Wielkanocy i Bożego Ciała. Samochód można zostawić na parkingu w Kątach, dokąd możemy wrócić busem, lub nawet rowerem, gdyż wzdłuż Przełomu Dunajca wije się dostępna dla rowerów Droga Pienińska.

 

Jezioro Czorsztyńskie
 

Atrakcją Pienin jest także Jezioro Czorsztyńskie, czyli sztuczny zbiornik wodny otwarty w 1997 roku. Jego celem jest ochrona przeciwpowodziowa, ale ma niewątpliwe walory krajobrazowe. Organizowane są rejsy statkiem po jeziorze. Warto także odwiedzić zaporę w Niedzicy by podziwiać stamtąd krajobrazy i pięknie prezentujący się Zamek Dunajec, który również możemy zwiedzić wraz ze znajdującymi się w środku ekspozycjami muzealnymi. Wielbicieli architektury drewnianej zachwyci znajdujący się w pobliżu jeziora Skansen Osada Czorsztyn w Kluszkowcach, do którego przeniesiono budynki z miejscowości znajdujących się obecnie pod taflą jeziora.

 

Narciarstwo w Pieninach
 

Najpopularniejszy ośrodek narciarski w Pieninach znajduje się w Pieninach Małych na zboczach gór Palenica (722 m. n.p.m.) i Szafranówka (742 m n.p.m.). Możemy się do niego dostać 4-osobową kolejką krzesełkową "Palenica". Dostępne też wyciągi talerzykowe z przełęczy Maćkówki. 
 

W Małych Pieninach u stóp Wysokiej w Jaworkach znajduje się z kolei Arena Narciarska Jaworki-Homole z wyciągiem krzesełkowym i talerzykowym. Stację narciarską o nazwie Polana Sosny posiada Niedzica, a w pobliżu Przełęczy Snozka w Kluszkowcach warto skorzystać z Ośrodka Czorsztyn-Ski, jednego z największych w okolicy, położnego na zboczach Wdżaru (766 m. n.p.m.). Góra ta stanowi gratkę geologiczną - ma pochodzenie wulkaniczne, zbudowana jest z andezytu, podobnie zresztą jak Jarmuta (794 m. n.p.m.) w Małych Pieninach oraz Bryjarka (679 m. n.p.m.) nad Szczawnicą, już w Beskidzie Sądeckim.

 

Gdzie nocować w Pieninach
 

W Pieninach znajdują się dwa schroniska PTTK, choć nie leżą one dosłownie w górach:

I.Schronisko PTTK „Orlica” - mieści się w Szczawnicy nieopodal przeprawy flisackiej przez Dunajec. Powstało w latach 30. XX wieku jako prywatny obiekt, który został wydzierżawiony przez PTTK w latach 50. 

II.Schronisko PTTK „Trzy Korony” -  leży w Sromowcach Niżnich w budynku powstałym w latach 1929 - 1930. Służyło przed wojną jako dom kolonijny młodzieży ze Śląska. W czasie II wojny światowej Niemcy urządzili w nim strażnicę graniczną, którą to funkcję pełnił także po wojnie dla Wojsk Ochrony Pogranicza. W latach 60. schronisko zostało przekazane PTTK. 

Stawka za noc w obu schroniskach waha się między 105, a 160 zł w zależności od rodzaju pokoju. 
 

Jedyny obiekt noclegowy znajdujący się w tym paśmie bezpośrednio w górach to Schronisko pod Durbaszką w Małych Pieninach. Budynek stanowi filię Młodzieżowego Domu Kultury „Dom Harcerza” w Krakowie, z tego też powodu nie sprzedaje się w nim alkoholu. Turysta indywidualny może w nim przespać za cenę 70-80 zł, przy czym są przewidziane zniżki dla uczniów, studentów i grup zorganizowanych.
 

W Małych Pieninach w wakacje działa także Baza namiotowa pod Wysoką prowadzona przez Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich w Łodzi. Nocleg jest możliwy w namiotach bazy, jak i z własnym namiotem.
 

Pieniny na rowerze
 

Piękne pienińskie krajobrazy można podziwiać także z poziomu dwóch kółek. Wzdłuż Dunajca biegnie Droga Pienińska ze Szczawnicy do Czerwonego Klasztoru po słowackiej stronie granicy. Liczy ok. 9 kilometrów, możemy ją przebyć także pieszo. Z kolei wokół Jeziora Czorsztyńskiego przebiega trasa Velo Czorsztyn.
 

Jeśli nie mamy ze sobą własnego roweru, to możemy go wypożyczyć w kilku miejscach - choćby w Szczawnicy.

 

Pieniny - ochrona przyrody
 

Pieniny to bardzo cenny przyrodniczo region, nic dziwnego, że w paśmie znajduje się najstarszy w Polsce park narodowy. Pieniński Park Narodowy powstał w 1932 roku i ochrania najcenniejsze fragmenty Pienin Właściwych. W Pieninach występuje aż 1100 roślin naczyniowych, w tym dwa endemity, czyli rośliny charakterystyczne tylko dla danego obszaru. Są to mniszek pieniński i pszonak pieniński. Na obszarze Pienin napotkamy też Chryzantemę Zawadzkiego, która w Europie występuje jedynie w Pieninach. W innych miejscach rozpowszechniona jest dopiero na wschód od Uralu.
 

Ważnym aspektem przyrodniczym jest ochrona niepylaka apollo - pięknego i rzadkiego motyla, którego przetrwanie w regionie umożliwiła reintrodukcja prowadzona przez Pieniński Park Narodowy.
 

Na terenie Małych Pienin utworzono także cztery rezerwaty przyrody, są to:

I.Rezerwat przyrody Wąwóz Homole
II.Rezerwat przyrody Wysokie Skałki
III.Rezerwat przyrody Biała Woda
IV.Rezerwat przyrody Zaskalskie-Bodnarówka
 

Przewodnik Beskidzki Michał Raś